Vào một ngày đẹp trời có một cậu học trò đã hỏi tôi rằng: “Thưa thầy, điều gì đã góp phần định hình nên văn minh nhân loại?” Và tôi trả lời đó là tri thức.

Cậu học trò đó lại hỏi tiếp: “Vậy thưa thầy, những tri thức đó ở đâu ạ?” Tôi liền trả lời: “Khi xưa Lỗ Ai Công hỏi về thuật trị quốc, Khổng Tử đã đáp: chính sự của các vua Chu Văn Vương, Chu Vũ Vương đều ở trong điển tịch cả.”

Vậy những cuốn sách của chúng ta có lịch sử như thế nào? Vậy thì hãy để James Raven – Giáo sư Đại học Essex kể câu chuyện về lịch sử của chúng trong What is The History of The Book (Lịch sử của Sách).

Sách, với tư cách là một trong những vật phẩm hiếm hoi mà từ khi ra đời đã tồn tại và tiến hoá liên tục cùng với xã hội loài người, đã và đang tiếp tục đóng một vai trò quan trọng đối với sự phát triển của các xã hội. Chúng không chỉ dừng lại ở việc phản ánh sự thay đổi của những dạng thức biểu đạt tri thức mà chúng còn phản ánh sự thay đổi trong nhận thức của con người về sách, thực hành sách; trong thế giới quan, nhãn quan chính trị, tinh thần, tôn giáo và ý thức hệ. Cụ thể, xã hội loài người được dẫn dắt bởi những “đại tự sự”; đó là những Iliad và Odysseus, Ramayana và Mahabharata, Ngũ Kinh và Tứ Thư, Kinh Qur’an, Kinh Thánh, Tuyên ngôn Đảng Cộng sản, Nguồn gốc các loài, Sự thịnh vượng của các quốc gia… và sách chính là công cụ chủ đạo và hữu hiệu đã khuếch đại những diễn ngôn đó.

Một trong những ví dụ tiêu biểu cho sự tương tác của sách, thực hành với tiến bộ của văn minh là cuộc cách mạng in ấn ở châu Âu thế kỷ XV sau khi Johannes Gutenberg giới thiệu cách in với các con chữ rời cơ học. Việc sản xuất hàng loạt những bản in với giá rẻ cùng với khả năng truyền bá rộng rãi của chúng đã phá vỡ độc quyền tri thức của Giáo hội và giới quý tộc, mở đường cho việc đọc sách, viết sách và dịch sách rộng rãi hơn bao giờ hết. Việc in sách đã làm giảm đáng kể chi phí từ việc chép sách, tạo điều kiện cho việc tiếp cận tri thức khoa học trở nên dễ dàng hơn. Điều này tạo nên một nền khoa học bất đồng, nơi các ý kiến, quan điểm được đưa ra bàn luận. Sự gia tăng nhanh chóng về số lượng thư tịch đã dẫn đến sự ra đời của những khái niệm mới về thư viện, lưu trữ, thương mại sách vở và bùng nổ tri thức. Cơn bão xuất bản này đi cùng với nó chính là văn hoá Phục hưng, phong trào Cải cách tôn giáo, trào lưu Triết học Khai sáng, chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa tự do và các cuộc cách mạng. Trong đó, quan trọng nhất có thể kể đến sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc từ khoảng thế kỷ XVIII và sự xác lập của những không gian công cộng hiện đại. Từ tri thức, ngôn ngữ, tôn giáo, giáo dục… đã dẫn đến sự ra đời của những nhà nước châu Âu hiện đại và từng bước xác lập sự thống trị của phương Tây trong thế kỷ XIX – XX. Đi cùng với đó là sự xác lập của văn hoá đọc và thực hành sách trên phạm vi toàn cầu thông qua những thư viện, hội sách, hội nhóm tranh biện, các trường đại học…

Mặt khác, những cuốn sách mê tín, phù thuỷ như Necronomicon hay như Malleus Maleficarum cũng có những tác động nhất định đối với việc định hình xã hội loài người. Chúng có vai trò như những cuốn sách gây hỗn loạn trong một nền khoa học bất đồng. Sự ra đời của chúng đã kéo theo sự xuất hiện của những toà án dị giáo, những giàn thiêu, những cuộc săn lùng phù thuỷ, những phong trào cải cách tôn giáo, những cuộc Thập tự chinh, những cuộc Thánh chiến Jihad. Nhưng quyền năng của chúng không chỉ có thế, sách còn là những vật phẩm linh thiêng được nhiều thế hệ con người tôn sùng và tin theo. Chúng là lời răn dạy của các bậc thánh thần, ma quỷ và vĩ nhân. Hành động tụng niệm kinh, làm dấu Thánh ở Công giáo, lần tràng hạt ở Phật giáo… được cho là những cách mang đến cho con người nguồn sức mạnh và quyền năng như một thứ bùa hộ mệnh; đồng thời đây cũng là cách con người ta tư thông với Đấng Tạo hoá của mình. Điều này làm chúng ta liên tưởng đến những Hiệp sĩ ở châu Âu, những chiến binh Hồi giáo ở Trung Đông và Bắc Phi, những võ sĩ Samurai ở Nhật Bản… với sự thiêng liêng của những tín điều mà họ thực hành. Trong sự thực hành đó, sách đã thực sự trở thành một động lực góp phần làm thay đổi lịch sử.

Tuy nhiên, đi cùng với sự gia tăng nhanh chóng về số lượng của các thư tịch, vốn đã được Conrad Gessner hay Gottfried Wilhelm Leibniz mô tả như một “sự phong phú đến mức hỗn loạn và có hại của sách vở”, thì mỗi xã hội đều phải sở hữu và phát triển một hệ thống kiểm soát phức tạp: bản quyền, kiểm duyệt, lưu hành, sách lậu… Chính nhu cầu quản lý này đã tạo điều kiện cho sự ra đời của một loạt những thiết chế và lĩnh vực khoa học mới, chưa từng được biết đến trước kia. Đó là phân loại, lưu trữ, thư viện, văn khố được chuẩn hoá. Trên cơ sở đó, một lịch sử toàn cầu về hệ thống thư viện, lịch sử tri thức, chuyển giao tri thức và sáng tạo được ra đời.